Sıfatlar

Sıfatlar; adların (varlık ve kavramlar) niteliklerini, ne durumda olduklarını, sayılarını, ölçülerini gösteren, soran ya da belirten sözcüklerdir. Sıfatların tek başlarına ad olduklarını hiç bir zaman unutmamak gerekir. Sıfatları genel olarak iki ana başlık altında işlememiz olasıdır:

       1- Görev ve anlam açısından sıfatlar

       2- Yapı (biçim) açısından sıfatlar

GÖREV VE ANLAM AÇISINDAN SIFATLAR

Sıfatların, anlamlarıyla görevleri birbirlerine sıkı bir biçimde bağlıdır. Çünkü bu öğelerin bir adın önünde tamlayan olarak görev aldıkları kesindir. Sıfatların adlar önünde bir niteleme bir de belirtme görevleri vardır. Böylece sıfatlar,

       1- Niteleme Sıfatları

       2- Belirtme Sıfatları

olarak ikiye ayrılırlar. Buna göre sıfatları anlam ve görev açısından ayrı ayrı örnekleriyle birlikte inceleyelim.

Niteleme Sıfatları

Kendinden sonra gelen adın niteliğini gösteren sıfatlara niteleme sıfatları denir. Bu nitelik adların büyük, küçük, dar, geniş, düz, yuvarlak, sert, yumuşak, güzel, çirkin, çalışkan, iyi, kötü, boş, dolu, uzak, yakın gibi özelliklerinden birini, "ak, kara, yeşil, kırmızı" gibi renklerini ya da başka durumlarını gösterebilir.

Örnekler;

Geniş yüzlü, beyaz dişli, kısa burunlu çocuklar dışarıda oynuyordu.

O, sakin görünüşlü, telaşsız, soğukkanlı insanlardandır.

Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi birden fazla sıfat bir adın özelliklerinden bir kaçını gösterebilir. Birinci örnekte "çocuk" adı kendisinden önce gelen sıfatlarla nitelenerek ortaya bir tamlama çıkmıştır. Aynı olayı ikinci cümlede de görmekteyiz. "İnsan" adı kendisinden önce gelen sıfatlarla nitelenerek bir tamlama oluşturmuşlardır.

Belirtme Sıfatları

Adları sayı belirterek, soru sorarak ya da gösterme yoluyla, kimi zaman da belgisiz olarak belirten sıfatlara denir. Buna belirtme sıfatlarını şu şekilde bölümlendirebiliriz:

       

1-        Gösterme (İşaret) Sıfatları

2-        Soru Sıfatları

3-        Belgisiz Sıfatlar

4-        Sayı adlarının sıfat olarak kullanılması

Dört bölüme ayırdığımız belirtme sıfatlarını, niteleme sıfatları ile de birlikte görmek

mümkündür. Belirtme sıfatları da niteleme sıfatları gibi tamlama grubu içinde yer alırlar. Belirtme sıfatlarını ayrıntılı olarak ele alalım:

Gösterme (İşaret) Sıfatları:  Adları göstererek belirten sıfatlardır. Bu gösterme genellikle adlardan önce "bu, şu, o" sözcüklerinin getirilmesiyle olur.

Örnek;

Bu ses, o akşamki sesin aynısı.

Şu  adamı ne kadar bu sokakta görmüştük.

Soru Sıfatları: Adları soru yönünden belirten sözcüklerdir. Bu sözcükler genellikle Ne, neden, hangi, nasıl, kaç, kaçıncı, kaçar olabilir.

Örnek,

Hangi dağın kurdu öldü?

Kimin ve neyin masrafını kapattı?

Kaç kişi gelecekti?

Belgisiz Sıfatlar: Bir adı, ona kesinlik kazandırmaksızın belirten sözcüklere denir. Bu sözcükler genellikle, bir, hiç, birtakım, birkaç, birçok, her, biraz, çoğu, kimi, herhangi, filan, falanca, fazla, bütün, öteki, hep, nice sözcükleridir.

       

Örnek;

Bir akşam vakti yolumuza çıkmıştı.

Bazı insanlar bu işten hoşlanmayabilir.

Benim de birtakım kuşkularım oluşmuştu.

       

Sayı Sıfatları: Başka bir adın sayısını, ölçüsünü, sırasını belirtmek üzere kullanılan sayı adları, sayı sıfatı olarak adlandırılırlar. Bu sıfatları da dört bölümde incelemek olasıdır.

a)        Asıl sayı sıfatları

b)        Üleştirme sıfatları

c)        Kesir sayı sıfatları

d)        Sıra sayı sıfatları

Hemen her dil bilimcinin sayı adlarını sayı sıfatları içinde incelediğini görmekteyiz. Sayı adlarının çoğunlukla sıfat olarak kullanıldığını kabul etmemiz gerekir. Buna göre sayı sıfatlarını bölümler halinde inceleyelim:

       

a) Asıl Sayı Sıfatları: Adların kesin sayılarını belirtmek için asıl sayı adlarının sıfat olmasıdır.

Örnek;

Burada on iki ayın yarısı yaz, yarısı kıştır.

İki yüz kişi burada olacaktı.

       

b) Üleştirme Sıfatları: Adlara bölüştürme anlamı vererek  sayılarını belirten sayı adlarına denir. Sayı adlarına veya sayı ölçü belirten sözcüklere -ar (-şar) ekinin getirilmesiyle sağlanır.

Örnek;

Sokakta ikişer kişi vardı.

Birer birer dolaşanlar sıkılıyordu.

       

c) Kesir Sayı Sıfatları: Belirttikleri adların sayılarını kesirli  olarak gösteren sıfatlara denir. Kalma durumu eki almış bir sayı adıyla tamlama ve bu tamlamanın başka bir ada tamlayan olmasıyla kullanılır.  Bu tamlamalarda sözcük sayısı birden fazladır. Kesir sayı adları genellikle sıfat olarak kullanılır.

Örnek:

Burada çalışanlara yüzde yüz zam yapıldı.

Çocukların üçte biri kimsesizdi.

Çalışmadan beşte üç pay almıştı.

Yüzde yirmi enflasyon hedeflenmişti.

       

d) Sıra Sayı Sıfatları: Belirttikleri adların sıralarını gösteren sıfatlardır. Asıl sayılara  -ncı ekinin getirilmesiyle kurulmuş sayı sözcüğünün sıfat görevi yaptığı görülür.

       

Örnek;

Yedinci kez buralardan geçiyordu.

Altıncı yarışmacı için bir şey söylemiyordu.

YAPILARINA GÖRE SIFATLAR

Biçim açısından sıfatlar adlarda olduğu gibi incelenmektedir. Bu da sıfatların biçim açısından üçe ayrıldığını gösterir.

1-        Basit Sıfatlar

2-        Türemiş Sıfatlar

3-        Bileşik Sıfatlar

Basit Sıfatlar: Bu sıfatlar yapım eki almayan veya bileşik olmayan sözcüklerdir. 

Örnek;

İyi yiyecekleri bunlar almışlar.        

Dar giysiler onu çok farklı gösteriyor.

Bu adam sanıyorum ki buralı değil.

Türemiş Sıfatlar: Bu sıfatlar yapım ekleriyle kurulmuş sözcüklerdir. Öyle ki, bu sıfatlar ad ve eylem kök ve gövdelerine getirilerek kurulur ve örnekler pek çoktur.

       

Örnek;

Yanık ekmekleri de satmaya çalışıyordu.

Ulusal bayramlarını izleyemedik.

Türemiş sıfatlar içinde -an, -ar, -dık, -mış, -acak gibi eklerler oluşan ve ortaç adını verdiğimiz (bunlara sıfat-fiil veya partisipler adı da verilir.) sıfatların ayrı bir şekilde incelenmesi gerekmektedir. Çünkü bu oluşumların geçici olması gibi önemli bir özellikleri vardır. Bu tür hakkında adları incelerken bilgi vermiştik. Bunların eylemsiler içinde yer aldığını söylemek gerekir.

Örnek;

Gelecek kış bunları yine kullanacağız.  

Tanıdık insanları burada görmek olasıdır.

Güler yüzlü insanları özlemiştik.

Birleşik Sıfatlar: Bileşik sıfatlar, bileşik sözcüklerin sıfat görevi yapanlarıdır. Bileşik sözcükler genel olarak ad gibi kullanılırlar. Bu ad çoğu yapım ekleriyle sıfatlaşırlar. Yani tamlayan olurlar. Örneğin "karabiber" birleşik addır. "Karabiber kutusu" ad tamlamasıdır. Ancak  "karabiberli yemek" tamlaması sıfat tamlamasıdır.

Örnek;

Ağırbaşlı kızlar burada çalışabilir.

Yurtsever insanlara ihtiyaç var.

Zeytinyağlı yemekleriniz çok güzel.

Bileşik sıfatları bir kısım dilciler ikiye ayırmışlar, "kurallı bileşik sıfatlar" ve "kaynaşmış bileşik sıfatlar" şeklinde adlandırmışlardır. Kaynaşmış bileşik sıfatlara; açıkgöz, boşboğaz, yurtsever, cingöz, kuşbakışı gibi sözcükleri, kurallı bileşik sıfatlara da, yıkık duvarlı bahçe, iki kapılı ev, sırma saçlı kız, kafadan sakat dilenci gibi örnekleri vererek konuyu ayrıntılandırmışlardır.

SIFAT TAMLAMASI

Sıfatlar, adların bir niteliğini, bir özelliğini göstermek için bir adla tamlama oluşturur. Bir adla bir sıfatın bu amaçla kurdukları tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tamlamasında tamlayan sıfat, tamlanan addır. Formüle edilirse; sıfat+ad= sıfat tamlaması şeklindedir.

Örnekler;

Genç, yakışıklı, tertemiz giyimli bir adam yolda göründü.

Soluk bir yüz,  ağlayan gözler hepsi bu olmasaydı.

Sıfat tamlamalarında örneklerde de görüldüğü gibi tamlayanın birden fazla olması ve üstelik ayrı sıfat çeşitlerinden de olması doğaldır. Sıfat tamlamaları takısız olabileceği gibi, tamlayanın takı aldığı sıfat tamlamaları da vardır. Ancak sıfat tamlamalarında tamlanan ek almaz. Buna karşılık sıfat tamlamalarının tamlayan olduğu tamlamalarda tamlananın ek aldığı görülür.

Örnek;

Küçük çocuk eli, yanık et kokusu gibi.

Yukarıdaki örnekte olduğu gibi bu tamlamaların ad tamlaması olması sıfat tamlaması üzerinde bir kural oluşturmaz. Şunu hiçbir zaman unutmamak gerekir ki, sıfatların olduğu her yerde mutlaka bir tamlamadan söz etmek  doğaldır. Yani sıfatlar daima adlarla bir tamlama oluşturarak bu anlam özelliğini gösterebilirler. Yoksa anlam ilişkisi dışında tutulmuş tüm sözcükler tek başlarına addırlar. Bunlara fiilleri de dahil edebiliriz. Sonuçta bu sözcük türü de hareket adı oluşturduğu için addır. Zaten fiiller tek başlarına kullanılamazlar. Kesinlikle bir zaman ve şahıs kapsamı içinde kullanılabilirler.