ÜREME

ÜREME SISTEMI

Üreme

§  Canlıların kendilerine benzer yeni canlılar oluşturmasıdır

§  Populasyonun devamını sağlar

§  Virüslerin canlılarla ortak olan önemli özelliğidir

§  Bireyin türe yönelik canlılık özelliğidir

§  Kalıtsal özelliklerin nesiller boyu saklanmasını sağlar

Eşeyli ürem ve çeşitleri 
Özellikleri:

§  Temel mekanizması: Mayoz ve döllenmedir

§  Aynı türün farklı cinsiyetine sahip iki bireyin oluşturduğu gametlerin birleşmesi ile gerçekleşir

§  Canlılarda çeşitliliğin artmasına neden olur

§  İleri (Gelişmiş) üreme şeklidir

§  Bakteriler,silliler,volvox,mantarlar,bitkiler ve hayvanlarda görülür

§  Yeni kalıtsal kombinasyonların oluşumunun nedenidir

 Eşeyli üremede 
1-Gamet ve gametlerin oluşumu:Mayoz
2-Gametlerin birleşmesi:Döllenme
3-Döllenme ile oluşan hücre:Zigot

Hayvanlarda Üreme 

   İnsanda erkek üreme sistemi

A-Testis
B-Epididimis
C-Vas deferans
D-Penis
E-Salgı (Seminal) bezleri
a-Seminal bez      b-Prostat bezi       c-Cowper bezi

A-Testis:

§  Yapısında bulunan seminifer tüplerinde spermler oluşur

§  Yapısında bulunan leydig hücreleri ile eşey hormonu üretir

§  Spermlerin  farklılaşmasının gerçekleştiği yerdir

§  Vücud ısısından 2-3 oC daha düşüktür.

B-Epididimis:Spermlerin olgunlaştığı ve depolandığı yerdir

C-Vas deferans:Olgunlaşan spermlerin toplanıp biriktirilmesinde vegerektiğinde seminal salgılarla karıştırılarak dışa  atılmasında rol alır.

D-Penis:Çiftleşme organıdır

E-Seminal bezler ve salgıları: ( Seminal bez,prostat bezi,Cowper bezi)

§  Spermlerin korunması

§  Spermlerin beslenmesi

§  Spermlerin hareket etmesinde rol alır

Spermatogenez :
Erkek bireylerde testislerde spermlerin meydana gelmesidir:

Özellikleri:

§  Testiste seminifer tüplerinde gerçekleşir

§  Ergenlik dönemine kadar sadece sperm ana hücreleri (Spermatogoniumlar) mitozla çoğalır

§  Ergenlikle beraber mitozla çoğalırken mayozla spermler meydana gelir

§  Mayoza başlayacak hücreye 1.spermatosit (2n) denir

§  Mayoz II geçirecek hücreye 2. spermatosit (n) denir

§  Mayoz sonu oluşan hücrelere spermatid (n) denir

§  Oluşan spermatidler dölleme yeteneği kazanmak için farklılaşırlar. Bu olaya spermiyohistogenez denir.

§  Farklılaşma epididimiste gerçekleşir

§  Her sperm ana hücresinden kalıtsal olarak farklı 4 aktif  sperm oluşur

Farklılaşma:

§  Golgiden akrozom gelişir

§  Sitoplazmanın önemli kısmı atılır

§  Nucleus yoğunlaşır

§  Kuyruk gelişir

 Spermin özellikleri:

§  Az sitoplazmalı ,küçüktür

§  Kamçılı ve aktif hareketlidir

§  Besin maddesi içermez

§  Uç kısmında ovum zarını eritecek enzim içeren akrozom bulunur

§  Fertilizin maddeye pozitif taksi gösterir

§  Zigotun kromozom kaynağıdır

§  Zigotun sentrozom kaynağıdır

§  Dişi üreme sisteminde 2-3 gün canlı kalabilir

§  Ömür boyu üretilir

  İnsanda dişi üreme sistemi

A-Ovaryum
B-Follopi kanalı(Tüpü)
C-Uterus
D-Vagina

 A-Ovaryum:

§  Yumurtaların oluştuğu organdır

§  Ortalama 28 günde  bir yumurta gelişir

§  Yumurta gelişimi var olan yumurtaların mayoza devam etmesidir

§  Yumurtalar folikül denen yapıların içindedir

B-Follopi kanalı(Tüpü):

§  Ovulasyonla karın boşluğuna bırakılan yumurtaları huni şeklindeki baş kısmı ile toplar.

§  Kanala geçen yumurtalar uterusa taşınır

§  Döllenmenin gerçekleştiği yerdir

§  İlk  bölünmeler kanalda başlar

§  İç yüzey silli epitelle döşelidir

§  İç yüzeyde besleyici sıvı üreten bezler bulunur.Bu bezlerden salgılanan sıvı ile döllenmiş yumurtanın harerket ve beslenmesi sağlanır

 C-Uterus:

§  Duz kaslardan oluşmuş organdır

§  Follopi kanalı ile vagina arasında yer alır

§  Embriyonik gelişimin gerçekleştiği yerdir

 D-Vagina:

§  Spermlerin dişi vücuduna alındığı organdır

§  Doğumda bebeğin ana vücudunu terkettiği organdır

§  Döllenmemiş yumurtanın dışa atılımını sağlar

 Menstrual döngü

§  Folikül evresi

§  Ovulasyon evresi

§  Korpus luteum evresi

§  Mensturasyon evresi

A-Folikül evresi:

§  14 gün sürer

§  Ovaryumda genç folikül içindeki ootidin mayoza devam etmesi ile başlar

§  Kanda FSH  miktarı fazladır evre sonuna doğru gittikçe azalır

§  Gelişen folikülle birlikte kandaki ostrojen miktarı artar

§  Follopi kanalında silli hücre faaliyeti  ve özel salgı miktarı artar

§  Uterus endometyumunda  mitoz artar iç doku kalınlaşır

§  Uterusta kandamarı mikterı artar

 C-Ovulasyon:

§  Bir gün sürer

§  Kanda LH oranı fazladır.FSH oranı azalmıştır

§  Gelişen folikülün yırtılması ile içindeki 1.Ootid karın boşluğunabırakılır

§  Vücud ısısı  yaklaşık 0,5 oC yükselir

 C-Korpus luteum evresi:

§  Ovulasyonla yırtılan folikül korpus luteuma döner

§   14 gün sürer

§  Kanda LH oranı FSH oranından fazladır

§  Korpus luteum kana fazla miktarda progesteron az miktarda ostrojen salgılar

§  Uterusta kalınlaşan endometyum süngersi yapı kazanır

§  Uterusta oluşan kan damarlarına kan hücum eder

§  Follopi kanalına geçen ootid burada bir gün içinde döllenir veya döllenmez;

§  Döllenirse mayoz devam eder embriyo oluşur ve hamilelik gelişir

§  Döllenmezse mayoz devam etmez ve ovum bozulur

 D-Menstural evre:  

§  Yaklaşık 3-5 gün sürer

§  Folikül evresi içinde yer alır

§  Kanda LH ve Progesteron miktarı azalır

§  Döllenmemiş yumurta ve süngersi yapı kazanmış uterus dokusu bir miktar kanla beraber vücud dışına atılır

 Oogenez :
Dişi bireyin ovaryumunda gerçekleşir.

Özellikleri:

§  Ovaryumda folikül içerisinde gerçekleşir

§  Embriyonik evrede 3. aydan itibaren ovum ana hücreleri gelişir

§  Embriyonik dönemde mayoza başlayan 1. oositler ergenlik dönemine kadar  profaz-1 evresinde kalırlar

§  Ovaryumda gelişecek ovum sayısı bellidir

§  Ergenlikle beraber periyodik olarak  ortalama 28 günde bir ovum  gelişir

Not: Bazı hayvanlarda ovum yılda bir topluca, bazılarında birkaç kez  gruplar halinde bırakılır

§   Bir oogoniumdan 1 ovum 3 kutup hücresi oluşur

§  Oogniunun sitoplazmasının büyük kısmı ovumda kalır

§  Ortalama 45-50 yaşına kadar devam eder

Ovumun özellik ve görevleri:

§  Bol sitoplazmalı ve büyüktür

§  Hareketsizdir

§  Türe göre değişik orende besin içereir

§  Zigotun kromozom kaynağıdır

§  Zigotun mitokondri kaynağıdır

§  -Döllenmeden sonra zigota dönüşür

   Döllenme 
Ovum ile spermin birleşmesi olayıdır.

Döllenme  gerçekleştiği ortam  

A-Dış Döllenme  :

§  Sadece suda yaşayanlarda gözlenir.

§  Döllenme olasılığını arttırmak için fazla sayıda üreme hücresi oluşturulur.

§  Döllenen yumurtadaki embriyo gelişimini suda tamamlar.

§  Genellikle yumurta ve spermler suya bırakıldığından çiftleşme  organlarına rastlanmaz.

 B-İç Döllenme :

§  Kara ortamında  nem , sıcaklık ve radyasyon gibi faktörlere  karşı üreme hücrelerini korumak için döllenme dişi bireyin üreme sisteminde gerçekleşir.

§  Genelde karada yaşayanlarda görülür.

§  Üreme hücreleri dişi bireyin üreme sistemi içinde birleştiğinden döllenme olasılığı fazlalaşmıştır.

§  Döllenmiş yumurtadaki embriyo gelişimini dişi bireyin içinde veya dışarıda tamamlayabilir.

§  Çiftleşme organları kullanıldığından üreme hücresi sayısı azdır.

 Döllenme ve gelişme şekline göre üçe ayrılır 
 A-Dış döllenme ve dış gelişme:

§  Suda yaşayan canlılarda (Balık ve kurbağalarda) görülür

§  Yumurta ve sperm vücud dışına su ortamına bırakılır

§  Döllenme garantisi yoktur

§  Yumurtanın etrafında kabuk oluşumu yoktur

§  Döllenmeden sonra gelişen embriyoda kabuk,korion,amnion ve allantois gibi zarlar yoktur.Sadece vitellüs kesesi vardır.

§  Embriyo su ve O2 ihtiyacını sudan karşılar

§  Embriyo metabolik artıkları  bulunduğu su ortamına difüzyonla verir

§  Yumurtada yeterli besin olmadığı için başkalaşım veya embriyonal gelişim tamamlanmadan beslenme davranışları görülür

§  Yumurta sayısı fazla döllenme garantili değildir

 B-İç döllenme dış gelişme:

§  Karada yaşayan sürüngen ve kuşlarda görülür

§  Döllenme dişi bireyin vücudu içinde müller kanalında gerçekleşir

§  Döllenmeden sonra yumurta etrafında kabuk oluşumu gerçekleşir

§  Yumurta vücudun dışında gelişimini tamamlar

§  Gelişen embriyonun etrafında kabuk,korion,amnion zarları ayrıca yedek besin deposu vitellüs kesesi ve metabolik artıkları depolayan allantois kesesi bulunur

§  Embriyo ile dış ortam arasında sadece gaz alış verişi vardır

§  Yumurta sayısı az döllenme garantilidir

§  Yumurtada embriyonik gelişimi tamamlatacak kadar yeterli besin bulunur

§  Dişilerde müller kanalı oluşan yumurtanın döllendiği,vitellüsün vekabuğun oluştuğu yerdir.

C-İç döllenme ve iç gelişme:

§  Memelilerde görülür

§  Döllenme dişi bireyin vücudu içinde gerçekleşir

§  Embriyonik gelişim dişi bireyin vücudu içinde tamamlanır.Ana organizma embriyonun korunması,beslenmesi,solunumu vb.bütün yaşamsal ihtiyaçlarını karşılar

§  Yumurta sayısı azdır döllenme ve gelişme garanti altındadır

§  Oluşan embriyo madde alış verişini ana organizmanın vücudu ile yapar

§  Yumurtada kabuk yoktur. Vitellüs çok azdır.

§  Allantois ve vitellüs keseleri körelmiş ve bu keselerin görevini göbek bağı almıştır

Not:İç döllenme iç gelişme gösteren bazı balık ve sürüngenlerde ana organizmanın rolü:
1-Döllenme ortamıdır
2-Embriyonun korunmasında rol alır

   Döllenme ve Gelişim 
Ovipar canlılar:

§  İç döllenme veya dış döllenme görülür

§  Gelişme vücud dışında gerçekleşir

§  Embriyonik gelişimi destekleyecek özel davranışlar gelişmiştir

Örn:Balık,kurbağa,sürüngen ve kuş

 Ovovipar canlılar:

§  İç döllenme görülür.(Genelde)

§  Embriyonik gelişim yumurta içinde ana canlının vücudu içinde özel organlarda gerçekleşir.

§  Ana canlının vücudu sadece koruyucudur

§  Gelişimi biten yavru doğar gibi ana vücudu terk eder

Örn:Karasinek,lepistes,engerek,köpek balıkları

 Vivipar canlılar:

§  İç döllenme görülür

§  Yumurtalarda vitellüs çok azdır

§  Gelişme ana canlının vücudunda gerçekleşir

§  Ana canlı  embriyonun bütün ihtiyaçlarını karşılar.

(Beslenme,korunma,boşaltım maddelerinin atılımı,solunum vb.)
Örn:Memeliler

Hayvanlarda gelişme
Bir canlının zigottan ergin haline gelinceye kadar geçirdiği değişim ve gelişim olaylarına ontogenez denir.Hayvansal organizmalarda yumurta özellikleri gelişimin temel özelliklerini belirler.

Besin içeriğine göre yumurta tipleri
1-İzolesital:Vitellüs yumurtada az ve eşit dağılım gösterir
Örn:Memeli
2-Telolesital:Vitellüs çok ve bir kutuba toplanmıştır
Örn:Sürüngen,Kuş
3-Sentrolesital:Vitellüs merkezde toplanmıştır
Örn:Böcekler

Hayvanlarga gelişim olayları

1-Segmentasyon:
a-Döllenmeden sonra zigotun geçirdiği hızlı bölünme olaylarıdır
b-İlk iki bölünme meridiyonal ikinci bölünme ekvatoraldır
c-Zigotun bölünmeleri ile oluşan hücrelere blastomer denir
d-İlk bölünmelerde embriyonun hücre sayısı artar ancak büyüme gerçekleşmez,Ağırlık artışı olmaz
e-Hücre yığını (Üzüm salkımı) haline gelmiş evreye marula evresi denir.
f-Marula evresinden sonra  bölünmeler devam ederken içte bulunan hücreler dışa göçerler.Ortası boş çevresinde hücre sıraları olan bu evreye blastula evresi denir.
g-Segmentasyo olaylarında farklı büyüklükte hücrelerin oluşması vitellüs nedenlidir.
h- (Segmentasyonun önemi)Farklı besin,sitoplazma ve organel alan bu hücreler ileride farklı gen işleyişleri ile farklı yönlerde özelleşme göstereceklerdir. 
I-Blastulayı oluşturan hücrelere blastomer, ortadaki içi özel sıvı ile dolu boşluğa ise blastosöl denir.

2-Gastrulasyon:
a-Balastula evresinden sonra alt kısımdaki hücreler çökme ve göçme hareketleri ile blastosöle çökerler.
b-Çökme olayı sonunda iki tabakalı embriyo oluşur.Oluşan tabakalardan dıştakine ektoderm,içtekine endoderm denir
c-Embriyoda oluşan yeni boşluğa arkenteron (İlk sindirim boşluğu),Bunun dışa açıklığına ise plastopor denir
d-Bu evrede blastosöl ortadan kalkar.Arkenteron kalıcı boşluk olup ileride sindirim sistemi ,sinirve solunum sistemi oluşumunda rol alır.Blastopor ise  ağız ödevi görürü.
e-Süngerler ve sölentera grubundan canlılar embriyonik gelişimin bu evresinde kalırlar. Sahip oldukları organ ve sistemleri ektoderm ve endodermden oluşur.
f-İlerki aşamalarda ektoderm ve endodermden ayrılan hücre ve hücre grupları iki deri tabakası arasında organize olarak mezodermi oluşturur ve embriyo üç deri tabakasından oluşur. 
g-Oluşan mezodermin ortasında kalan boşluğa sölom (Gerçek vücud boşluğu) denir.
h-Ektoderm ve endoderm arasında serbest kalan hücreler mezenşim hücreleri olarak adlandırılır ve ileride bağ dokunun oluşumunda rol alır

3-Farklılaşma(Histogenez) ve Organogenez:
Histogenez:Embriyoda hücre hareketleri,gruplaşmaları ve etkileşimleri sonucu ileride farklı dokuları oluşturacak hücreler halinde farklılaşmalarına denir
Embriyonal evrede embriyonal deri ve hücrelerin birbirleri üzerinde belirli yönlerde farklılaşmalarına neden olan karşılıklı etkileşimine embriyonik indüksiyon denir.

Organogenez:Embriyoda ileride farklı organların oluşumunda rol alacak organ taslaklarının oluşumuna denir.
Histogenez ve organogenez:Embriyonik deriler ve bunlardan oluşan doku,organ ve sistemler.

A-Ektoderm:  Sinir hücreleri,ter-yeğ-süt bezleri,duyu hücreleri,göz merceği,epidermis.
B-Mezoderm:Kan doku,Kas doku,Kıkırdak doku,Bağ doku,Endotel-Endokard,Boşaltım sistemi organ ve dokuları,Üreme sistemi organ ve dokuları
C-Endoderm:Sindirim sistemi epiteli-(Örtü,Salgı Emme) ,Solunum sistemi epiteli,Karaciğer,pankreas (Dış salgı bezi ve kanalları),Tiroid ve paratiroid bezi.

Embriyonik örtüler ve gelişim  
A-Balık ve kurbağalarda gelişim:

 a-Kabuk,amnion zarı ve sıvısı,allantois bulunmaz
b-Yumurtada besin içeriği az olduğundan embriyonal evrede beslenme davranışı veya başkalaşım görülür
c-Embriyonik gelişimde canlı dış ortamla madde alış verişi yapar

B-Sürüngen ve kuşlarda gelişim:

a-Kabuk,korion,amnion,vitellüs ve allantois kesesi bulunur
b-Gelişim yumurta kabuğu içinde gerçekleşir
c-Embriyo ile dış ortam arasında sadece gaz alış verişi bulunur
d-Besin vitellüsten sağlanır
e-Artık maddeler allantoiste birikir.Allantois solunumda da rol alır
f-Amnion zarı embriyoyu sarsıntı,ısı değişimleri,vb. fiziksel etkilerden korur
g-Korion koruma ve solunumda rol alır

C-Memelilerde gelişim:
1-Gagalı memeliler:
a-Vitellüs  oldukça fazladır
b-Döllenen yumurta bir süre ana canlıda kaldıktan sonra yuvaya bırakılır
c-Yumurtadan çıkan yavru bir süre anaya bağımlı ve ondan süt emerek beslenir
d-Doğum görülmez
e-Ana vücudu sadece döllenme ortamı ve bir süre koruma sağlar

2-Keseli memeliler:
a-Yumurtada az vitellüs vardır
b-Bir süre annenin uterusunda tam gelişeyen embriyo doğar
c-Doğan yavru keseye geçer ve burada süt bezleri ile beslenmesini ve gelişimini sürdürür

3-Plasentalı memeliler:

 a-Kabuk bulunmaz
b-Allantois ve vitellüs keseleri körelmiştir
c-Amnion zarı ve sıvısı bulunur.Bu yapı embriyoyu basınç,ısısal değişim vb. fiziksel etkilerden korur
d- Plasenta embriyodan chorion ve allantois ile anneden uterus dokularından oluşmuştur
e-Embriyo solunum beslenme ve boşaltım ihtiyacını plasenta aracılığı ile ana canlıdan karşılar
f-Plasenta aracılığı ile anneden embriyoya besin,O2 geçer.Embriyodan anneye ise CO2 ve metabolik artıklar geçer 
g-Anne kanı ile embriyo kanı karışmaz
h-Plasenta ayrıca 3. aydan itibaren Progesteron üreterek hamileliğin devamında önemli rol alır
ı-Plasenta ile embriyo arasında ise göbek bağı bulunur
k-Göbek bağı;Amnion zarından oluşur,içinde vitellüs kesesi,allantois  ve embriyoya ait kan damarları bulunur
l-Embriyoya ait atar damar plasentaya CO2 ve artıkları taşır (Kirli kan),Toplar damar ise plasentadan besin ve oksijen taşır(Temiz kan)
m-Plasentada aktif taşımanın gerçekleşmesi nedeni ile enerji ihtiyacı ve oksijen tüketimi oldukça fazladır
n-Doğumdan sonra göbek bağının kesilmesi ile embriyo bağımsız birey haline gelir.